Onderstaand artikel schreef John van Cauteren, conservator bij Museum W en beheerder van het Nederlandse deel van onze kunstcollectie, voor de nieuwsbrief van het museum. Hij vertelt daarin onder andere over de oudste kerststal in de Nederlanden, die zich in onze collectie in het museum bevindt. Deze kerststal staat afgebeeld op onze kerstkaart, die wij ter ere van het jubileum 800 jaar kerst in Greccio/uitvinding van de kerststal hebben laten maken.
Franciscus van Assisi, de uitvinder van de kerststal
John van Cauteren over de oudste kerststal in de Nederlanden
De kerststal mag zich verheugen in een enorme populariteit. In vele huizen staat er rond kerstmis een opgesteld onder de kerstboom. Vele fanatieke verzamelaars exposeren hun exemplaren in de kerstperiode in kerken, buurthuizen en musea. Hoe oud is de kerststal en wie was er de ‘uitvinder’ van?
Franciscus te Greccio, toegeschreven aan Elias Büsken ofm (Raesfeld 1816- Harreveld 1889), midden 19e eeuw. Museum W, inventarisnummer 3785.
Hoe het begon…
We schrijven het jaar 1223. Het is kerstavond, 24 december, in de plaats Greccio, Italië. Franciscus Bernardone, die kort tevoren de definitieve regel voor de orde der minderbroeders officieel heeft laten bevestigen door de paus, wil tijdens de kerstviering de gelovigen zelf laten ervaren hoe de geboorte van Jezus in Bethlehem heeft plaatsgevonden. In een grot nabij een kleine kluis waar enkele minderbroeders wonen, laat hij door een lokale edelman, Giovanni Velita, een lege kribbe met stro en een levende os en ezel plaatsen. Zo geeft hij de armoedige omstandigheden weer waarin Jezus ter wereld is gekomen. Medebroeders en gelovigen uit de streek komen ‘s nachts rond de grot samen om kerst te vieren. Ze brengen fakkels en lantaarns mee en zorgen zo voor een intieme sfeer. Diaken Franciscus zingt met welluidende stem het kerstevangelie en preekt over de geboorte van Jezus. De eucharistie wordt gevierd, staande rondom de kribbe. Deze gebeurtenis raakt de aanwezigen diep.
Op vernieuwende en eenvoudige wijze heeft Franciscus het mysterie van de menswording van Jezus uitgebeeld en voor ongeletterden duidelijk gemaakt.
In het kader van ‘800 jaar kerststal’ presenteert het museum W in Weert, samen met de binnenstadondernemers, een route langs etalages en originele collectiestukken (16 dec. tot en met 7 januari). Meer info zie: Kerstroute en speurtocht in binnenstad Weert
“Zijn manier spreekt direct aan en vindt daarom snel navolging: de kerststal is geboren.”
Ontwikkeling kerststal
Deze door Franciscus gekozen manier om het evangelie uit te beelden past in een langere traditie binnen de kerk. De liturgische kerst- en paasspelen bijvoorbeeld proberen ook het evangelieverhaal uit te beelden en zo aanschouwelijker te maken voor de aanwezige gelovigen. Franciscus’ wijze is echter ongewoon, heel letterlijk en vindt buiten een kerkgebouw plaats. Zijn manier spreekt direct aan en vindt daarom snel navolging: de kerststal is geboren.
In Italië vinden we de oudste voorbeelden en daar blijft gedurende eeuwen de kerststal populair. Bekend zijn bijvoorbeeld de 18e eeuwse uitgebreide kerstgroepen uit Napels. Het Catharijneconvent bezit daarvan een prachtig voorbeeld. Vanuit Italië dringt de traditie van de kerststal door in andere landen in Europa en via missionarissen zelfs over de gehele wereld.
De oudste kerststal in de Nederlanden
In met name in Frankrijk en de Duitssprekende landen wordt na en onder invloed van de katholieke contrareformatie in de 17e eeuw, de kerststal erg populair. In de Nederlanden vinden we de eerste voorbeelden al in de 16e eeuw. Dat bewijst de oudste kerststal uit Noordwest-Europa in Museum W te Weert (uit de collectie van de franciscanen, maar permanent te zien in Museum W, red.) en twee groepen uit iets latere tijd in de collectie van Museum Boijmans Van Beuningen. Beide zijn ontstaan in de Zuidelijke Nederlanden.
Wellicht onder invloed van de beeldenstorm verdween deze traditie in onze streek echter weer snel en het duurt tot ver in de 19e eeuw voordat de kerststal in Nederlandse katholieke kerken en burgergezinnen traditie wordt. De oudste kerststallen in huisgezinnen zijn veelal ingevoerd uit Duitsland en werden gevormd door kostbare biscuit porseleinen beeldjes. In de 20e eeuw werden vooral de goedkopere, veelkleurig beschilderde gipsen kerststallen populair en na de Tweede Wereldoorlog was in ieder rooms-katholiek huisgezin in Nederland wel een exemplaar te vinden.
Kerststal, Zuidelijke Nederlanden, eerste kwart 16e eeuw. Museum W. Inventarisnummer 4712.
Museum W te Weert, waar onder meer de kunstcollectie van de Nederlandse franciscanen beheerd en tentoongesteld wordt.
