800 jaar Audite Poverelle
Franciscus zingt voor Clara: ‘Luister, kleine arme…’
Dit jaar is er wereldwijd veel aandacht voor 800 jaar Zonnelied van Franciscus. Er is echter nog een lied van hem dat dit jaar 800 jaar bestaat: het ‘Audite poverelle’, dat hij zingt als bemoediging voor Clara en haar zusters, toen nog ‘arme vrouwen’ genoemd. Het werd eeuwenlang als verloren beschouwd. In een van de oudste bronnen ‘Herinneringen aan broeder Franciscus’ werd dit lied genoemd en erbij verteld dat hij het schreef toen hij ziek bij San Damiano lag en door Clara verzorgd werd ‘kort nadat hij zijn beroemde Zonnelied gedicht had’. Volgens diezelfde ‘Herinneringen’ had het ook een melodie. In oktober 1976 ging de Italiaanse minderbroeder Giovanni Boccali (1928-2017) op bezoek bij de clarissen van Verona. Zij lieten hem twee handschriften inzien waarin zich een lied in de volkstaal (Umbrisch) van Franciscus voor de zusters van San Damiano te vinden was. Zijn vreugde was groot: dit móést wel het in ‘Herinneringen’ bedoelde lied zijn. Al snel raakten steeds meer Franciscuskenners ervan overtuigd en inmiddels wordt het algemeen aangenomen.
Ter gelegenheid van het feest van Clara van Assisi, besteden we aandacht aan dat lied dat Franciscus voor haar en haar zusters schreef. Nu als bemoedigende groet aan iedereen die kracht vindt in de spiritualiteit van Franciscus en Clara.
Umbrisch
Audite, poverelle, dal Signore vocate,
ke de multe, parte et provincie séte adunate:
vivate sempre en veritate,
ke en obedienzia moriate.
Non guardate a la víta de fore,
ka quella dello spirito de migliore.
Io ve prego per grand’amore,
k aiáte discrezione de le lemosene
ke ve dà el Segnóre.
Quelle ke sunt adgravate de ínfirmitate
et l’altre ke per loro suò’ affatigate,
tutte quante lo sostengate en pace,
ka multo venderite cara quésta fatiga,
ka ciascuna serà regína
en celo coronata cum la Vergene Maria.
Net als het Zonnelied is het ‘Audite Poverelle’, zoals dit lied doorgaans genoemd wordt, een zogenoemde laude. Dat wil zeggen een lofzang met een eenvoudige tekst waarin de toegezongene opgeroepen wordt tot bekering. Het lied heet in het Nederlands officieel de ‘Bemoediging voor de arme zusters’. Dat vind ik persoonlijk ook wat passender dan zeggen dat het een oproep tot bekering is. De zusters zijn volgens Franciscus, dat proef je aan alles in de tekst, op de goede weg en hij bemoedigt ze dat vooral te blijven. Maar dat kan mijn blikrichting zijn, op blikrichtingen kom ik zo terug.
Het moeilijkste te vertalen woord is ‘poverelle’. Het Italiaans kan dingen met woorden doen die het Nederlands niet kan, zoals ‘vergrootwoorden’ (bijvoorbeeld: minestra – soep, minestrone – letterlijk ‘grote soep’). In dit geval is het een verkleinwoord. Dat kent het Nederlands wel (huis, huisje). Maar… het is een verkleinwoord van de vrouwelijke vorm van ‘arme’ een betere letterlijke vertaling zou dus zijn ‘luister, kleine vrouwelijke arme’. Daarmee wordt duidelijk dat Franciscus dit echt naar de zusters zingt en niet (ook) naar zijn broeders. De argumentatie dat Franciscus aan het einde ‘Maria’ en ‘koningin’ zegt helpt daar niet bij, want Franciscus speelt daar vaker mee. Zo roept hij zijn broeders op moeder voor elkaar te zijn…
Blikrichting
Omdat dit lied een geschenk was van Franciscus voor Clara kun je het lied bekijken vanuit twee verschillende blikrichtingen. Dit voorjaar gebruikten wij – de Megense broeders en zusters – het voor onze jaarlijkse bezinningsdag. Het viel mij op in ons deelgroepje dat de zusters het lazen door een bril ‘een broeder (Franciscus) schreef dit voor ons zusters’, terwijl ik, en ik denk mijn medebroeders ook, het lazen als ‘een broeder (Franciscus) schreef dit voor onze zusters’. Anders gezegd: wordt het je toegezongen of zing je het toe. Het werd mij vooral duidelijk bij de zin “kijk niet naar het leven van buiten” de zusters interpreteerden die als ‘blijf bij het innerlijk leven’, terwijl ik meteen dacht ‘binnen’ is bij de zusters tussen de kloostermuren en ‘buiten’ is de rest van de wereld.
Geluk
In zekere zin hebben wij Nederlanders een dubbel geluk bij het begrijpen van dit lied. Franciscus zingt dat de zusters zijn samengebracht vanuit vele streken en provincies. Dat laatste is geen vertaling naar ons toe; dat wil zeggen in het Umbrisch staat er ook ‘provincie’. Ons land is gedeeld in provincies, dat maakt zo’n woord vertrouwder dan bijvoorbeeld ‘staat’, ‘bondsland’ of ‘departement’. Nog sterker is dat met het woord ‘koningin’. Een gebruikelijke titel voor moeder Maria, maar heeft u er ooit bij stil gestaan dat wij nog gevoel hebben bij dit woord? Wij hebben een koningin. In landen waar ze een republiek als staatsvorm hebben, zoals Duitsland, Italië, Frankrijk en Ierland, staat zo’n term veel verder van de mensen af. En je kunt Maria toch moeilijk aanroepen als ‘presidente’ of ‘first lady’…
Nu we het toch over die koningin hebben, ik heb geen zuster – of wie dan ook – gehoord dat ze het een aantrekkelijk voorland vinden om koningin in de hemel te worden. Op zijn minst vindt niemand het nastrevenswaardig. Doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg… wij zijn immers Nederlanders. Ook ik denk niet: goh, laat ik me zus en zo gedragen, want dan wordt ik later koningin in de hemel; en nee… ook niet als we er koning van maken.
Volgens mij heeft Franciscus’ dit beeld voor iets anders nodig. Er zit namelijk een lijn in dit lied. Dat is een overeenkomst het het Zonnelied, maar dit lied is wat dat betreft omgekeerd ten opzichte van het Zonnelied. Dat begint met ‘Allerhoogste’ en eindigt met ‘dient Hem in grote nederigheid’. We gaan dus van hoog naar laag. Het ‘Audite Poverelle’ begint echter laag (‘Luister, kleine armen’) en eindigt hoog (‘want ieder zal koningin in de hemel zijn, gekroond samen met de maagd Maria’).
Ik denk dan ook niet dat we dit al te letterlijk moeten nemen. Wat heeft het namelijk voor zin iedereen koningin te maken; dan is er geen onderscheid, wat op zich goed is, maar dan kun je net zo goed allemaal géén koningin zijn. Wat heeft het voor zin als we allemaal de hele dag met een kroon zouden rondlopen? Nee, in mijn woorden zou ik zeggen dat Franciscus bedoelt dat de zusters vorstelijk onthaald zullen worden. Het leven in San Damiano was hard. Er zal regelmatig weinig tot geen eten zijn geweest. Franciscus bemoedigt ze er mee dat dat in de hemel anders zal zijn. Daar zijn geen te korten.
“Er zit namelijk een lijn in dit lied. Dat is een overeenkomst het het Zonnelied, maar dit lied is wat dat betreft omgekeerd ten opzichte van het Zonnelied.”
Nederlands
Luister, kleine armen, die door de Heer geroepen
en uit veel streken en provincies samengebracht zijn:
leef altijd in de waarheid,
zodat jullie in de gehoorzaamheid sterven.
Kijk niet naar het leven van buiten,
want dat van de Geest is beter.
Ik smeek jullie in grote liefde
wijs om te gaan met de aalmoezen
die de Heer jullie geeft.
Wie onder ziekte gebukt gaan
en wie om hen afgemat zijn:
draagt dat allen in vrede,
want jullie zullen deze last duur verkopen.
Want ieder zal koningin in de hemel zijn,
gekroond samen met de maagd Maria.
Sowieso maakt Franciscus prachtige verbindingen. Wie haar ziekzijn verdraagt en wie – omdat je je hebt uitgesloofd voor haar – om een zieke moe is en dat verdraagt, hen wacht de hemel. Hij daagt de zusters uit voor elkaar te zorgen. Onze zusters in Megen kunnen daar, dankzij de ervaringen van de afgelopen jaren, weer goed over meepraten. Eigenlijk is het ‘Audite poverelle’ vooral de bemoediging één gemeenschap te zijn, voor elkaar te zorgen en het sámen vol te houden. Dan wordt iedere zuster voor zich vorstelijk onthaald in de hemel.
Tot slot nog die aalmoezen die de Heer hen geeft. We komen bij een van de kernthema’s van onze spiritualiteit. God is de Gever van alle goeds. Alles wat de mensen komen brengen aan eten, drinken, enzovoorts, is eigenlijk een geschenk van God. Besef dat wel, mijn lieve zusters, zingt Franciscus, dus ga er niet achteloos mee om…
Alles met elkaar is het Franciscus gelukt een lied te schrijven, dat weliswaar niet zo beroemd is als het Zonnelied, maar wel al 800 jaar even actueel en inspirerend. Onder dit artikel bespreek ik kort vijf verschillende uitvoeringen van dit lied.
Een gezegend Clarafeest, voor alle kleine armen… claris of niet.
Br. Hans-Peter Bartels ofm
Vijf hedendaagse versies
Net als bij het Zonnelied is de oorspronkelijke melodie verloren gegaan. Dat heeft er ook bij het Audite Poverelle voor gezorgd dat verschillende componisten een eigen versie van hebben gemaakt. Omdat de tekst pas teruggevonden werd in1976, zijn er geen echt oude versies van bekend. Op YouTube zijn er vijf te vinden, allemaal gezongen in de oorspronkelijke taal of het hedendaags Italiaans. Ze zijn heel anders.
Angelo Branduardi
De versie van Angelo Branduardi (in samenwerking met de muziekgroep Nuova Compagnia di Canto Popolare) uit 2000 (van de CD L’infinitamente piccolo (‘het oneindig kleine’) die hij maakte in opdracht van de franciscaanse familie) is vrolijk en zeer tekstgetrouw. Hier ontmoeten we een vrolijke Franciscus, die met vrolijke klanken de zusters wil opbeuren. Het gevoel is of de muziekgroep – mannen en vrouwen, broeders en zusters dus – samen steeds instemmen met Franciscus. Branduardi herhaalt de eerste regel na de tweede regel en zingt daarna vanaf regel drie het lied verder uit. Dit herhaalt hij nog een keer. Daarna volgt een instrumentaal gedeelte (met dezelfde melodie) en tenslotte herhaalt hij nog een keer de regels 6 tot en met 16. Hij doet omwille van de zingbaarheid maar één aanpassing aan de tekst: hij vervangt ‘wijs om te gaan met de aalmoezen’ in ‘dat jullie in armoede leven’.
De versie van Stefano Mazzilli, van de CD Francesco e Chiara uit 2003 en geremastered in 2024, lijkt zo weggenomen uit de Middeleeuwen qua instrumentarium. Hij zingt in hedendaags Italiaans en is tekstueel een stuk vrijer dan Branduardi. Hij verandert woorden, plakt zinnen aan elkaar en springt redelijk heen en weer door de oorspronkelijke versie van Franciscus. In mijn gedachte zie ik hier een Franciscus bij een vuur zitten en als een minstreel voor een paar zusters die ook bij het vuur zitten. Het heeft iets kleins en breekbaars.
Paolo Teggaccia Battistelli maakte in 1994 een versie voor een persoon, begeleid door piano en viool. Het komt van zijn cd ‘Santa Chiara d’Assisi’. Hier lijkt het Audite Poverelle – gezongen in het Umbrisch – te veranderen in een liefdeslied. Ik krijg er het beeld bij van een Franciscus die als een Romeo onder het balkon van Julia, in dit geval de zusters van San Damiano, staat te zingen, om zijn broederlijke liefde voor zijn zusters te delen. Door op enkele woorden de nadruk te leggen weet de zanger accenten te leggen waardoor je denkt: ja, Franciscus zingt echt vanuit zijn hart tot de zusters. Hij volgt exact de tekst, tot op het einde: ‘en celo coronata cum la Vergene Maria’ (‘in de hemel zijn gekroond samen met de maagd Maria’) kort hij in tot ‘en celo come la vergene Maria’ (’in de hemel zoals de maagd Maria’). Dit laatste herhaalt hij nog om na een instrumentaal stukje het ‘leef altijd in de waarheid, zodat jullie in de gehoorzaamheid sterven’ als slot in te zetten. De liefdeszang zal duren tot een weerzien in de hemel, lijkt hij hiermee uit te drukken.
Roland Kunz
Een meer ritmische versie is die van de Duitse Roland Kunz. Het is de jongste uitvoering. Het is uit 2018. Het geeft, door de trom, het gevoel dat er een leger op kan marcheren. Dat lijkt niet zo passend bij het lied… alsof de broeders richting de zusters marcheren, maar toch past het wel. Het geeft het lied een bepaalde dramatiek. Geen vrolijkheid of verliefdheid hier. Het leven van de zusters is hard en dat moet je serieus benaderen! Opvallend is, dat hij elke zin herhaalt. Hij draait ook wat zinnen om en laat zinnen weg aan het einde. Hij wijkt tekstueel best ver af van Franciscus.
Dan ten slotte de vrolijke versie van Paganini Massimiliano (tekst), Silvano Guariso en Davide Di Palma (beide muziek) voor de musical “Francesco d’Assisi di Dio lo Jullare” oftewel “Franciscus van Assisi – de nar van God”, uitgevoerd door Theatergezelschap Entrata Di Sicurezza (letterrlijk vertaald: “Noodingang”) uit 2007. We lijken op het zomercarnaval beland te zijn, mede door het gebruik van steeldrums. Ook hier een vrolijke Franciscus, bijgevallen door zijn broeders, die de zusters willen opvrolijken, maar dan eerder in de Caraïben dan in middeleeuws Italië…
Er worden maar enkele regels steeds herhaald van de tekst. Een groot deel van het oorspronkelijke Audite Poverelle laten zij weg.
