De kerstengel
Bouwen aan de kerststal (4)
De franciscanen gelden als de ‘uitvinders’ van de kerststal. Als een driedimensionaal schilderij verbeeldt deze het moment dat God mens werd. In deze korte serie verdiepen we ons in de verschillende aspecten van de kerststal. Aflevering 4: ‘De kerstengel’.
Bij ons thuis stond vroeger in de kersttijd een forse kerststal in de woonkamer, eigenhandig getimmerd door mijn vader van berkenhouten stammetjes en met een rieten dak. Die stal bood plaats aan een al even forse, kleurrijke gipsen beeldengroep. Je ziet ze nog wel eens op rommelmarkten. Een van de aantrekkelijkste beelden was, naast de imposante kameel, toch wel de engel. Hangend aan de nok van de stal zweefde hij daar tussen hemel en aarde, precies de plaats waar hij (of ‘zij’, engelen zijn non-binair) thuishoort. De engel is een echte bruggenbouwer, een verbinder tussen het goddelijke en menselijke. Het woord engel stamt af van het Griekse angelos, boodschapper.
De kerstengel is de brenger van de blijde boodschap en als zodanig verwijst hij naar de engel Gabriël die aan Maria verkondigt dat zij een zoon zal baren die ze Jezus moet noemen, “Zoon van de allerhoogste” (Lucas 1,32). De engel verwijst ook naar de herders in het veld aan wie hij verkondigt: “Heden is u een Redder geboren, Christus de Heer.” En dan verschijnt er een schare engelen die God verheerlijken: “Eer aan God in den hoge en vrede op aarde voor alle mensen die Hij liefheeft.” (Lucas 2, 11 en 14). Gloria in excelsis Deo staat er op het banier van de engel uit onze vroegere kerststal.
Buitenkerkelijke spiritualiteit
In het algemeen zijn engelen echte positivo’s. Ze staan voor blijdschap, troost, bescherming, het goede nieuws. Ik moet denken aan het liefelijke kinderliedje dat we vroeger voor onze kinderen zongen:
Als goede kind’ren slapen zacht,
Dan houden Eng’len trouw de wacht.
Staan aan hun bedje, hoeden hen teer,
Zien op de kind’ren met liefde neer.
Maar ook (of juist) de volwassen mens behoeft soms troost ‘uit den hoge’. Michel van der Plas verwoordt dat mooi:
Zend ons een engel in de nacht
Als alles ons een raadsel is
Als ons de zekerheid en de kracht
Ontvallen is in duisternis.
Precies dat positieve maakt dat engelen in de hedendaagse buitenkerkelijke spiritualiteit nog steeds populaire en graag geziene gasten zijn. Engelen verbinden niet alleen hemel en aarde, maar ook traditionele en hedendaagse religiositeit, denk aan de engelenspecial van het magazine Happinez. Of aan de populariteit van auteurs als Hans Stolp of Anselm Grün, juist ook bij buitenkerkelijke lezers. Grün schreef verschillende boeken over het onderwerp, zoals het boek Vijftig Engelen voor je ziel, waarin hij evenzovele engelen introduceert als inspirerende begeleiders voor het alledaagse leven.
Bovennatuur
Toch is het ook wel opmerkelijk dat in onze geseculariseerde wereld de buitenkerkelijke spiritualiteit juist dit aspect bewaart. De ontwikkeling in de moderne, vrijzinnige theologie liet in de loop van de twintigste eeuw een beweging zien weg van het dualistische schema van natuur en bovennatuur. De nadruk kwam te liggen op ‘deze wereld’, op het ‘hiernumaals’, op de menselijk verantwoordelijkheid voor de wereld en voor elkaar. En daar waren misschien ook wel goede redenen voor. Er moest een ademruimte gecreëerd worden na een periode van honderd jaar ‘Rijk Rooms Leven’ waarin voor de ervaring van het ware leven misschien wat al te nadrukkelijk naar ‘elders’ en ‘later’ werd verwezen en waar de ‘bovenwereld’ misschien net wat al te familiair en inzichtelijk werd voorgesteld.
De hedendaagse nieuwe spiritualiteit lijkt aan die metafysische terughoudendheid echter weinig boodschap te hebben. De geestelijke wereld, de bovennatuur, of de wereld aan ‘gene zijde’, zijn daar weer courante voorstellingen. De nieuwe spiritueel lijkt ons te zeggen dat de ontmythologisering en ‘onttovering’ van de wereld in het kielzog van de ontkerkelijking vanaf midden twintigste eeuw – of vanaf de verlichting in ruimer perspectief – toch wat al te rigoureus is aangepakt, dat de hedendaagse cultuur lijdt onder een kaal en materialistisch wereldbeeld, waar weinig plaats is voor het mysterie van het leven en van de werkelijkheid als geheel.
Fer van der Reijken