Deel 5: Franciscus hoort de lofzang van de schepselen
Behalve de Schrift is er een wereld van God
In 2025 is het Zonnelied van Franciscus van Assisi 800 jaar jong. Gedurende deze acht eeuwen heeft het een ontelbare schare dichters, schrijvers, musici en andere kunstenaars geïnspireerd. Om deze verjaardag te vieren, brengen we dit jaar elke maand een bijzondere uitvoering of interpretatie van Franciscus’ literaire meesterwerk. Deze maand vertelt hoogleraar Willem Marie Speelman ofs, directeur van het Franciscaans Studiecentrum, over zijn favoriete versies en over wat er voor hem zo belangrijk is aan het Zonnelied.
Franciscus is gevoelig genoeg om te horen dat hij eigenlijk al in Gods rijk is
Toen ik bij het Franciscaans Studiecentrum kwam te werken, in 2002, vroeg toenmalig directeur Gerard Pieter Freeman mij of er muziek zou kunnen worden geschreven op de nieuwe Nederlandse vertaling van het Zonnelied. Ik heb dat aan een paar mij bekende componisten gevraagd, maar die kwamen niet met muziek. Toen heb ik de tekst uit mijn hoofd geleerd in de hoop dat er wel een melodie in mij op zou komen. Maar de vertaling heeft althans in mijn oren toch weinig muziek in zich. Andries Govaart had de vertaling wat poëtischer gemaakt, en ik kreeg toch een melodie in mijn hoofd. Toen heb ik mij aan een toonzetting gewaagd. We hebben het een paar keer uitgevoerd, maar de reacties waren niet erg positief. Mijn muziek was veel te deftig voor Franciscus. (Ik heb hem nu bewerkt tot een iets meer troubadour-achtige versie, maar die staat enkel nog op mijn computer).
Populairste toonzettingen
Ik moet bekennen dat ik de meeste en populairste toonzettingen van het Zonnelied niet goed (en soms ronduit afschuwelijk) vind. Sommige zijn goed mee te zingen, zoals bijvoorbeeld lied 400 in het Liedboek voor de kerken, maar zijn zo lang dat ik er moe van word. Dat wordt ondervangen door de bescheiden toonzetting van Hans Nieuwland, met tekst van Peter Vermaat. Composities van Olivier Messiaen (in stukjes in zijn opera St. François d’Assise), Sofia Gubaidulina – Canticle of the Sun en Kate Moore vind ik mooi, maar dat zijn eerder composities op basis van het Zonnelied.
De inhoud van de tekst is heel belangrijk voor mij. Daar groeide ik langzaam in. Ik las over de diepere lagen achter de woorden, bijvoorbeeld dat mentovare van in mente habere – ‘in de geest hebben’ – komt: vóórdat je God noemt heb je al een beeld van Hem in jouw geest. Recentelijk kwam André Jansen met de vraag naar het ‘voeden en leiden’ van onze zuster moeder aarde; governare betekent leiden in de zin van voederen; dus dan wordt het ‘voeden en voederen.’ En dan zijn de vruchten voor de mens en is het groen voor de dieren.
Lofzang van de schepselen
En dan de discussie over het woordje per, dat in midden houdt of Franciscus God prijst voor de schepselen of laat prijzen door hen. Ik vind dat laatste betekenisvoller. De joden zingen dat God troont op de lofzangen van zijn volk (Ps 22,4); de christenen stemmen in met de lofzang van de engelen die Christus naar de aarde gebracht heeft; maar Franciscus hoort de lofzang van de schepselen. Behalve de Schrift is er een wereld van God, een paradijs dat nooit verloren is geraakt; alleen de mens woont er niet meer. Franciscus is gevoelig genoeg om te horen dat hij eigenlijk al in Gods rijk is.
De getuigenis is een lied
Er is nog iets dat mij raakt aan het Zonnelied: dat het een getuigenis is van een leven in de voetsporen van Christus, en dat die getuigenis een lied is, een laude, een lofzang. Misschien zijn de belangrijkste getuigenissen van een franciscaans leven wel niet regels, brieven, gebeden en testamenten, maar lofzangen. Wat voor andere getuigenis zouden wij nog kunnen toevoegen? Aan het slot van zijn De Stad van God schrijft Augustinus dat wij in de hemel zullen rusten en zien, zien en liefhebben, liefhebben en lofprijzen. Dat is wat er op het einde zonder einde zal zijn.
Willem Marie Speelman ofs
De opera St. François d’Assise van Olivier Messiaen.
Sofia Gubaidulina: Canticle of the Sun
Componisten Sofia Gubaidulina en Olivier Messiaen
