De eerste paus die bij leven zijn biografie schrijft. Zo werd begin dit jaar de autobiografie Hoop van paus Franciscus aangekondigd. Nu verschenen van zijn voorgangers Johannes Paulus II en Benedictus XVI weliswaar geen autobiografieën, maar wel boekdikke interviews, opgetekend door een journalist, waarin beide pausen ook in persoon naar voren traden. Franciscus kreeg overigens bij zijn autobiografie ook de hulp van een co-auteur (redacteur Carlo Musso). Misschien is mede daaraan te danken dat het een prettig leesbaar en toegankelijk boek is geworden.

Een belangrijk verschil met de interviewboeken van zijn voorgangers is wel dat Franciscus veel meer verhalend en anekdotisch aan het woord is en opvallend weinig theologisch-dogmatische kwesties op intellectuele wijze aanroert.

Familiekroniek

Hoop volgt min of meer chronologisch het leven van Jorge Mario Bergoglio, de latere paus, geboren in Buenos Aires, 1936. Het boek begint als een familiekroniek met het verhaal van zijn voorouders. De breuk in de lijn van alsmaar Italiaanse pausen was al ingezet met zijn beide voorgangers. Franciscus is de eerste Latijns-Amerikaanse paus, maar de appel valt niet ver van de boom: hij stamt uit een Italiaans voorgeslacht. Zijn vader immigreerde als kind samen met diens ouders vanuit Italië naar Argentinië, net als miljoenen anderen aan het begin van de twintigste eeuw, op de vlucht voor armoede en oorlogsgeweld. Zijn moeder is in Argentinië geboren maar, net als Franciscus zelf, een tweedegeneratie-immigrant van Italiaanse afkomst.

In alledaagse scènes wordt zijn leven verteld. We lezen hoe hij opgroeit in een immigrantenwijk van Buenos Aires; we lezen over zijn gezins- en familieleven, schoolcarrière, internaatsjaren, zijn liefde voor sport, een ingrijpende longaandoening, zijn culturele en wetenschappelijke belangstelling, zijn beroepskeuze (chemisch laborant) en de daarna volgende roeping. Bijna terloops snijdt hij grote thema’s aan als oorlog en vrede, klimaatcrisis, sociaal beleid, seksueel misbruik en de positie van vrouwen in de kerk. Hoe migrantenzoon Jorge Bergoglio het tot bisschop van Buenos Aires en later tot kardinaal schopt, vernemen we ook vrij onnadrukkelijk. Meer aandacht geeft hij aan de periode waarin hij, inmiddels provinciaal van de Jezuïetenorde in Argentinië, te maken krijgt met het Videla-regime. In zijn autobiografie neemt hij daar nadrukkelijk afstand van, iets waarover vlak na zijn aantreden als paus twijfels rezen.

Zijn betrokkenheid bij en inzet voor vluchtelingen en immigranten krijgt reliëf tegen de achtergrond van zijn familiegeschiedenis, met als aangrijpende gebeurtenis het verhaal over de ‘Italiaanse Titanic’, het schip dat met meer dan 1000 migranten aan boord in 1927, vlak voor de kust van Argentinië verging. Het toeval wil dat zijn grootouders een ticket hadden voor dat schip, maar door een speling van het lot missen zij letterlijk die boot. Uiteindelijk maken zij twee jaar later alsnog de overtocht.

Hoop

Het thema hoop loopt als een rode draad door het boek. “Wij christenen weten dat hoop misleidt noch teleurstelt: alles is geboren om te bloeien in een eeuwige lente.” Opvallend is  – in deze tijd – dat de paus zich keert tegen militarisering, voortdurend oproept tot vrede, en in feite neigt naar pacifisme. Een welkome nuance bij de huidige tijdgeest waarin tegengeweld en militaire macht soms het enige antwoord lijken op haat en agressie.

Zoals gezegd geen zware theologische beschouwingen. Franciscus verhaalt over zijn leven voor en na zijn verkiezing in 2013. Hij laat zich kennen als een eenvoudig, diep gelovig man. Je merkt dat zijn geloof tot wasdom kwam in de tijd vóór het Tweede Vaticaans Concilie en een zekere ‘rijke-roomse-leven-sfeer’ ademt. Pas op latere leeftijd zal het zich ontwikkelen in meer progressieve richting. Het rooms-katholieke geloof en het daarmee verbonden kerkelijke leven speelt door heel zijn leven een grote rol: hij getuigt van een constant gevoel van leiding in zijn leven, van diep vertrouwen in gebed, van toewijding aan Jezus, een grote Mariadevotie en van het belang van identificatiefiguren, zoals enkele priesters en religieuzen in zijn omgeving.

Opvallend is dat, hoewel de paus Franciscus als pausnaam kiest, hij de heilige uit Assisi slechts af en toe zijdelings noemt, zoals trouwens ook zijn keuze voor de jezuïeten niet bijzonder uitgebreid wordt vermeld.  Als motief voor de keuze van zijn pausnaam wordt ook in dit boek de bekende anekdote gememoreerd volgens welke de franciscaans-Braziliaanse kardinaal Claudio Hummes hem tijdens het conclaaf, direct na de laatste stemronde, zou hebben toegefluisterd: ’Vergeet de armen niet’. “Zijn opmerking raakte me diep”, schrijft de paus. “En daar werd de naam Franciscus geboren, naar Franciscus van Assisi.” En hij vervolgt: “Ik had nooit durven dromen dat de kardinalen tijdens het conclaaf mij zouden kiezen, laat staan dat ik had nagedacht over een pausnaam.”

Toch maakt zijn biografie de naamskeuze ook wel weer aannemelijk. De paus komt naar voren (zoals we hem trouwens ook leerden kennen uit zijn publiek optreden) als iemand die niet van dikdoenerij houdt en, ondanks een wat gereserveerd karakter, eerder een familieman is, die  graag contacten en vriendschappen onderhoudt (ook al mislukt dat soms), als iemand die liever tussen de mensen staat dan erboven, die oog heeft voor armen en verdrukten en er een sobere levensstijl op nahoudt.

Conclaaf

Aardig is ook het inkijkje dat Franciscus biedt in hoe zijn pauskeuze tijdens het conclaaf in april 2013 tot stand kwam. Het is wel degelijk zo dat coalitievorming van diverse partijen een rol speelt. Het beeld dat opkwam, spoort wel enigszins met dat van de recente speelfilm ‘Het conclaaf’, al is daar het kerkpolitieke steekspel veel dikker aangezet.

Al met al is Hoop een niet al te diepgravende, goed leesbare autobiografie die een bij tijd en wijle inspirerend beeld geeft van het milieu, de tijd en de wereld waarin Franciscus uitgroeide tot de man die hij uiteindelijk werd.

Theo van de Kerkhof

Paus Franciscus, Carlo Musso, Hoop, de autobiografie, Ambo|Anthos, 381 blz., € 24,99 (publicatiedatum 15-1-2025).

Zie ook: Paus Franciscus overleden – in memoriam.